Saturday, November 26, 2016

DELHI KRISTIAN THALAITE LEH KRISTIAN NUN

A thupui hian eng hnam nge tih a sawi loh avangin a huam zau angreng a, lehlamah Delhi chhung chauh a sawi avangin a zim hle thung. Mizo tawng ziaka chhiar tur kan nih vang erawh chuan Delhi Mizote leh Mizo ṭawng hrethiam pha chinte huamtir mai a sual lovang e. Delhi Kristian ṭhalaite zingah hian hnam chi hrang hrang, Indian vai hmel pu lo, keimahni lam zinga mi pawh kan ṭhahnem hle mai. NE leh Burma refugee Kristian ṭhalaite nun kan sawi ber a nih avangin mitthla tlang bawk ta ila.

Tin, Kristian nun han tihah pawh hian kan Kristian nun hi a inanglo hlawm hle mai si a; mahni hnam culture leh society mil hian Kristian nun hi kan neiin kan her rem a ni deuh vek mai a, tuman ‘hei hi Kristian nun dik tak a ni’ emaw ‘hei hi Kristian nun a ni hauh lo mai’ an ti fak thei lo. Thlarau nun phei chu teh dik hleih theih a ni lo hrim hrim a ni. Ama’rawhchu, tupawhin pawm dam thlap chin leh pawm harsa tih chin erawh chu kan nei vek thung a. Chhungrila an Kristian nun, an thlarau chan leh an rawngbawlna dante hi tumah va tehsak thei rual kan nih loh avangin mimal leh pawl/kohhran ang tein kan sawi pawlh nawk nawk mai dawn a ni.

Kristian nun pho langsar a, Pathian hming leh hmel tichhe nasa bertute hi naupang leh tarte ni lovin ṬHALAITE hi kan ni a, Chanchin Ṭha hril leh Pathian ram tana thawh hlawk berte pawh ṭhalaite tho kan ni. Chuvang chuan tar leh naupangte ai chuan kan nun hi a Kristian nun bik hliah hliah tur pawhin beisei ila a fuhin ka ring. Delhi Kristiante zingah phei hi chuan ṭhalai hi kan tam filawr hle paw’n a hriat a, pumkhat leh lungruala ṭan la tlang thei phei chu ni ila ti kaw hawk theia mawi kan ni. Engpawh nise, kan Kristian nun lanna leh lan lohna, induhthawhna, ṭan kan lakna tur laite hetiang hian i’n sawi dawn teh ang.

I. MIZIAAH:

‘Vai’ kan han tih maiho leh keiniho hi mize inang lo tak kan ni. Delhi phei hi chu vai chi tin inpawlhna khawpui a ni a, ṭawng hran hran pawh a tam e. Kan food culture, work culture, ṭawng dan leh awki, hawiher leh zaizir, inchei duh dan leh tuipui zawng etc., ahte hian kan danglam a ni tih chu hai rual a ni lo. Aia lalte kan zah dan leh kawm duh dan, zahna kan lantir dan leh nel dan thleng hian a inang lo va, heng kan mize inan lohna tak hi harsatna kan tawh phah chhan a ni ṭhin. “Mizo chu kawm in nuam, mahse in thinchhia (angry fast)” tih hi vai ṭhiante aṭang hian ka dawng fo mai. Kan thin a ram deuh hlek ṭhin chu a ni a lawm. Hei vang hian kan sual leh at vang pawh ni lovin kan hnathawhna leh zirna kawng hrang hrangah hnar leh ban kan tawk fo, dawhtheihna leh zaidamna kan tlachham tlangpui a ni.

A ni lah taka, keini ṭawng hi chu ‘tune language’ an tih ang tak hian a nemin thluk nei chiai hi a ni a, anni Hindi ve hi chu a ri bawl bawl mai thung a, an han vin phei hi chu keini tan chuan tawrh tham zet a ni tawh ṭhin a ni. Kan ṭawng chapo kan tih leh thinrim hachang ṭhial awki kha a pha tlat zel alawm! Keini lah chu, ‘ṭawngkam ṭhain sial a man’ ti hnam kha kan lo ni si amaw, Mizopa thin hian a tuar lo hma ṭhin em a ni. A mamawhtu leh rethei zawk, a hniam zawk leh changkang lo zawk hian, “ani pawh chui khati, ka chuti khati..” kan ti ngam tawh mai ṭhin a, han dawh hleka ṭha mai tur kha kan vahvaih phah hrep ṭhin niin a lang tlat a ni. Heti kawngah hi chuan kan hmeichhiate kan tluk lo zawk mahin ka hria. Mi zaidam leh an kawmngeih fuh tawh, an ngaihsan laklawhte erawh ngaisang thei tak an ni thung a, an ngainat nih hi a nuam hle thung a.

Chutih rual chuan vai hnampui leh rilru zau, sumdawng thiamte erawh hi chuan tlawn tur leh zuam tur hi an hre hma tak tak, mi tam takin kan chetsual phah fo bawk. Sum tam tak chanin phone kan tibo, kan lei sual thul; kan duhthlanna ngeiin kan inbum nawntir deuh reng emaw tih tur a ni. Ṭawng thiam loh leh chinchang hriat loh vangin kan chawi belh emaw kawng kan bo phah thul. A ṭhen phei chu ṭawngkam ṭha an um leh rin vangin tan lohna turah an tan phah nawk bawk. Heng kan mizia - VAI NGAM LUTUKNA, THINCHHIAT LEH ṬAWNGKAM ṬHA RIN NGHAL CHAWTNA te hi Delhi-a kan Kristian nun timawitu emaw midang tana kawng kharsaktu emaw a ni thei tih kan hriat thar a ṭha ang e.

II. INCHEI DANAH:

Sawi tawh ang khan kan inchei dan pawh hi hrechiang lo tana pawimawh tur a tam khawp mai. Kan hnam thuama inthuam lo hian hmuhnawm atana chan chawp, TV leh Film-a kan hmuh tam zawk western life leh fashion kan uar mah mah niin a hriat. An rama an in leh a chhehvela kekawrbul leh chhing teitawia an awm dan an tihlante keini khualzin vakvaiin vai ram sakhaw dang biate zinga kan lo copy ve ngawt zel hi chu a zahthlak deuh. Khawlaiah mai pawh ni lo, Biak In thleng thleng maia kan hmeichhiate inha/feng chhing hi chu khak fawk mai ka chak ṭhin a. Vai hmeichhia, chawn pawh tilang ṭha ngam lo zinga awm an mipate tan chuan zuam loh chi pawh va ni suh. Kan mipa ṭhenkhat hairstyle-a phirsi nge a kir, a kawng nge a kawlh, zuah ve reng nge mehsual palh tih pawh hriat hran loh tur hi ka hmu nawk mai a; kan hmeichhe ṭhenkhat mit leh khawimaw lai hnawih dante pawh hi mihur vak vel, mipa zawng mena meng niawm tak pawh an awm nual.

Chutih lain kan hmeichhia ten kan hnam puan ngei mai an han bih zan mai hi chu kan chhehvela mite pawh hian hmuhnawm an ti tih hi a chiang a, an en zui vawng vawng zel mai chu a nih hi!! Fen chhin vanga an enzui hmuh ai chuan an puan bih mawi an tih vanga an en zui lai hmuh hi chu midang pawh kan lo hlim ve hial ṭhin a ni. Mipa erawh smart zeih zawih hmuh tur kan tlem lutuk hi intihdanglam kan ngai hle thung. Street boy dress kan uar a, engtin min ti lo naa kan zahawm lem lo tih inhriat a ṭha. Inchei lamah chuan Sikh-ho hi an entawn tlak hle a, an inchei dan va lak lam ni lovin an faiin an zahawm khap reng thei tlangpui a ni. Zahawm taka kan awm loh chuan zah loh kan kai nge nge zel a ni. Kan inchei dan avanga min zah loh lahin kan thinrim tum hrang ve ṭhin si. Kristian kan nih avangin KAN INCHEI DAN PAWH HIAN KRISTIAN NUN a keng zel tih i hre thar leh ang u.

III. KAWPPUI CHUNGCHANGAH:

Pathian thu zir mi ten Hla Thlankhawm hi an zir an zir a, an thutlukna chu, “Nula tlangvalte inhmangaihna hi Pathianin a pawm” tih hi a ni. Sawi tawh angin Delhi-ah hian ṭhalai nula tlangval kan tam ber a, a awmzia chu, ngaihzawng nei thei kan tam ber tihna a ni. Pathlawi/nuthlawi pawh an bang bik lovang chu. Chutiang chu kan nih avangin kawppui tur kan lo zawng emaw kan hmu emaw a nih pawhin a nih tur ve rengah a ngaih theih ang chu. Heng laia kan hmuh leh hriat tam, hnam dang leh sakhaw dang biate laka kan nulat tlangval hmangaihna kan lantir dan leh kawppui kan neih/thlan dan hian kan Kristian nun a hril thui hle tih kan ngaihtuah thleng pha lo lutuk erawh hi chu a pawi ngawt mai. Hnamdang leh sakhaw dang biate hi hmangaih/ngaihzawn loh tur tih ka hre hauh lova; ama’rawhchu, hnampuite leh kan Kristian puite thikthu a chhe hma hle ang tih erawh chiangsaah dah ila a fuhin a rinawm.

Keini lam hi chu ‘Love Marriage’ kan ni deuh vek a, zalen taka inrim a inhmangaih ṭhin hnam kan ni. Hei hi ‘Arrange Marriage’ ho zinga nula leh tlangval ṭhalaite hian min awt ṭhin em em a, chutih laiin love marriage-a innei nupa leh chhungkuaah erawh chuan BROKEN FAMILY (CHHUNGKAW KEHCHHIA) kan tam ṭhin em avangin Love Marriage-a din chhungkuate hi awhawm lo kan tam hle thung si. Zalen taka inchhai leh inngaihzawn hi nula tlangval inhmangaihte tan chuan a manhlain a ṭha, a nuam em em a, rei a daih ṭhin lo erawh hi chu a pawi em em mai thung. Heng avang hian fahrah leh naupang chanhai an pung a, nuhrawn pahrawn hrawn, fahrawn tih duhdah leh naupang khawngaihthlak an tam phah em em a ni. Hei hi mipa aimahin hmeichhiain an chhiatpui nasa bik hle a, hnam leh sakhaw nunin a hmelchhiat phah em em a, Kristian nun a hliah nasatzia hi ngaihtuah phak bak a ni. Innei mang si lova henglai kan chhehvela hnamdang fa kan nei hlauh a nih phei chuan an chan tur hi ngaihtuah ngam pawh a a ni lo. Kan fa neihna hian kan ṭhalai nunah Kristian nun an hmu hauh lovang tih a rin hriat theih. MIPAIN SAWN THLAK KAN HREH LOH A, HMEICHHIAIN KAN THIANGHLIMNA KAN HLUT LOH CHUAN TU HNAMDANG LEH SAKHAW DANG BIAIN NGE MIN ZUAM LOVANG A, KAN PATHIAN HI NGAINEP LOVANG LE?!

Mizote hi mahni inchhung leh khua, ram kan chhuahsan hnu hian awm dan kan thiam lo fo. A ruala mipaho kan awm phei chuan kan bengchheng emaw midang mit tikham zawng emaw hian kan awm thuai zel! Hmeichhia erawh a rualin an fel tlangpui thung a, hnam dang zingah fianrial nun an zo lo fo zawk ṭhin. Mipain hmeichhe beidawng kan siam hnem na na na chuan chung hmeichhe beidawngho chuan hnampui leh Kristian pui (anmahni tibeidawngtu) ai chuan anmahni duh ngawih ngawihtu nia an hriat an lo bel a nih pawhin kan thikthu tichhe ngam tur kan ni lovang. ‘Mizo girls are very easy’ tih ṭawngkam vai pakhat hnen aṭangin ka dawng tawh a, a zahthlak tak zet. Tun anga he ‘love marriage’ zalen leh duhawm tak hi keini Mizo Kristian ṭhalai ten kan hmansual zel chuan, ‘MIZOTE CHU HNAM HUR AN NI’ min tih hun a la thleng ang a, ‘KRISTIAN HMEICHHIA CHU NAWMCHEN NAN AN ṬHA’ tiin min la sawi loving tih a hriat miah loh a ni. Chuvangin ngaihzawng kan neih dan leh hmangaihte bul/laka kan awm dan hi Kristian nula tlangvalte nun a ni tur a ni dawn lawm ni?

IV. CHIN ṬHA LO THILAH:

Eng sakhaw bia leh hnam zingah pawh hian mi ṭha lo leh chin ṭha lo ching (bad habit nei) hi an awm vek a, kan awmna hmun a zirin kan thil chin dawklak erawh a danglam mai thei e. Heng chin ṭha lo kan tih zingah hian zu leh ruihhlo bakah zuk leh hmuam leh a kaihhnawihte hi a langsar ber ti ila a sual awm lo ve. Tirhkoh Paula’n, “Thil engkim tih ka tan a thiang a, thil engkim tihin mi a siam ṭha lo… thil engkim tih a ṭha kher lo.” A lo ti a, “Bawih ka lakluh theihna tur a nih chuan bawih angin ka awm.” te a ti bawk; engkim tithei khawpa zalen ni mah ila kan tana ṭha tur kan tih a, ṭhalo tur kan tih loh theih pawh a ngai tihna a nih chu. Keini erawh chuan kan awmna hmun leh kan kianga mite kan hrechiang tawk lo em ni aw? tih a awl ṭhin. Rui thle buk buk, pawr fe fe, zu khu put put, hmuam pawng ṭelh ṭelh leh chhak sen tiar tuar emaw chu kan hmuh phakah an tlem hle a, kan hmuh chhunte pawh ‘vai chhia’ kan tih ve lehchhawnte an ni tlangpui. Chutiang vaichheho chin ang kan ching ve a nih chuan min sawi san vak bik a beiseiawm hauh lovang.

Kan mipa zurui ṭawng pawr chhe thei lutukho vang hian harsatna kan tawh phah fova, kan hmeichheho beer duh lutuk ho vang hian ṭul lova zahna kan hmachhawn ṭhin a nih hi mawle. Heng kan chin ṭha lo vanga kan Biak In leh a chhehvel kan tihtawp nasat em avang hian Kohhran leh Fellowship thlengin a hmingchhiat phah a. Biak In atana luah tur pawh kan van lek lek hial mai thinte a pawi em em a ni. Kan hmel leh chezia a danglam mai ni lovin kan inkhawm kal tur inchei dan leh che velte pawh a dang a, Pathian be tura kal khu pet pet, ṭhial sen niai nuau leh hmuam pawng par min hmuh hian kan Pathian biak ve an chak phah ang em?

Engpawhnise, kan lo ching dawklak tawha kan sim mai thei lo a nih pawhin mahni inchhungah leh hmun ual-au lo deuh laia tih ching ta ila a ṭha hlein a rinawm.

V. MIMAL LEH HUHO NUN:

Mimal nun leh huho nun hi zu inang lo thei em em maia le! A ruala awmkhawma zakzm tak, duh berte bulah erawh chuan rapthlak tawp thei kan awm laiin zakzum ru tak anga lang, a nawlpuia awm erawh chuan pawr ve har mai chi an awm bawk. Kohhran leh mipui zinga fel leh ṭha em em, a ruka chesual hreh miah lo leh eiruk tim map lo an awm a; chutih laiin mi nawlpui zinga hriat hlawh lem lo, mi chhuanawm tak an awm ṭeuh bawk a ni. Delhi khawpui chhungah hian Kohhrana inhmang hman tak hi kan tlem hle a, kan hnathawh leh zirna, chennain a zir loh vang a ni tlangpui. Chuvangin huho ang hian kan inhre tlemin kan nun hi a mimal nun deuh ngawk hlawm a ni. Chhung leh khat nei hnai kan tlem a, ral aṭang erawh chuan kan inen unauvin kan inṭhianṭha thei hlawm tlangpui a, a lawmawm tak zet a ni.

Chutih laiin kan awmna hmuna kan awm dan ṭheuh kan inhriatpui hman lo va, tunge a chenpuia a kawp emaw, eng hna nge a thawha hun a hman ṭhin inhriatpui kilh kelh kan tlem hle a nih hi. He kan awm darhna hian ṭhatna leh ṭhat lohna chen Kristian nun aṭanga thlirin a nei thei. Kan Kristian nun chu mahni awmna hmun ṭheuhvah kan phovin kan tarlang thei tihna a ni a, a va ṭhain a va remchang em aw. Kan mawi lehzuala chakna thar kan neih reng theih nan Biak Inah Thlarau lam chaw erawch hla deuh aṭang pawn ei zauh zauh tum tlang ta ila a hlawk hle ang.

Chutiang tho chuan member leh kohhran member kher lo pawh Kristian awm hla leh rahbi tleu laklawh emaw bul ṭan thar turte emaw ngaihvena an harsatna leh puih an ngaihna lai pui turin pawl leh kohhran hruaitu ni kher lo te pawn ṭan kan lak tlan a ngai tih erawh hre thar leh ṭheuh ila. Mahnia awm thei nia inhria, kohhran leh hnampuite bel ngai lem loho hian, ‘It’s my life’ tih theih loh chin an neih hian, ‘It’s your life’ tih khum an duh ngai hauh lo tih hriain kan mimal nunah huho nun leh midang lentir nachang kan hre reng tur a ni.

‘Living Together’ tia nupa anga cheng dun hi Delhi leh India ram khawpui dangah kan hre zauh zauh ṭhin a, a ṭulna leh ṭhatna chin a awm a ni maithei. An chhungte leh an khua/vengte an hrilh hre ngam ngai lo erawh hi chuan thil thalo lam a kawk a ni tih a hril nghal hian a lang a, a hretute tan ṭawngsual a sam a, beisei fuh loh awl tak an ni. A ruk deuh leh langsar lo takin lo hlim hle pawh ni se kohhran leh huho nunah inthlahrunna chin leh inkiltawihna an nei lo thei lova, an talent leh thilpek tam tak an tawmbopui a, an uiawm tak zet. ‘Tawngthu chhe lovah..’ tih ngai khawp harsatna tawk se mipui leh kohhran, pawl hrang hrang hruaitu bakah HNAMDANG LEH SAKHAW DANG BIATE nasa taka tihbuai an ngai ta ṭhin a, anmahni avangin kan Kristian nun a hmelhem nasa thei em em a, Kristian nun sawia Chanchin Ṭha hrilh zui chu huphuhawm tak an ni tawh ṭhin.

Hetiang mi hi an sual hranpa hauh lo naa Kristian chhungkua din tur emaw dinpui tur emaw chuan beisei an har a; an haw hnuah, hre ve lote bulah fel leh ṭha takin huho nun han hmang leh mah se hlauh ruk leh nun kim lo an neih tawh avangin an khawngaihthlak rei bik em em a ni. Lo hre ru leh sawi thei an awm phei chuan fel tak si kha ṭi dukin an awm reng duh fo. Hengte avang pawh hian kan hmalam hun thlirin Delhi-ah hian Krsitian nun dik taka nun hi tum tlat tur a ni. Pathian sawichhiatna remchang siamtu kan ni thei a, a ram tizautu kan ni thei bawk sia.

VI. NUNG KHAWLOTE VEN:

Mumbai-a ka awm laiin kan Mizo Missionary-te kan awm/kal darh nasat tawhzia leh lawmawm ka tihzia ka sawi a; ka titipui Pu Atea, Varanasi-a Missionary chuan, “A ni khawp mai, mahse kan Mizo hmeichhe tladahho kan Missionary-te zat an lo awm darh ve hi a pawi em a ni.” a ti thung a, a hunlai kha chuan ka awih lo hle. Tun hnu ka’n vah zau tak deuh hnu hian a dikzia ka hre ta hle mai a, zah chang ka ngah hle mai. Chung kan hmeichhe tladah lo kawp tawh ho hnena Chanchin Ṭha hril chu lungpui pen ang chauh, kan na let zawk mah zel thei nia! Delhi-ah pawh hian chutiang hmeichhia chu kan nei nual tih ka hria a, anmahni beisei ve loh chuan tlawhchhuah an har khawp thung a, tihngaihna ka la hre lo hle. Mipa nung khawlo pawh kan tam hle a, ruihhlo tih ching leh ruk ruk pawisa lo kan hre zauh zauhin kan hmu ṭhin. Police station-a kal a ngaih chang a awm ṭhin a, Hospital lama buaipui ngai an awm bawk ṭhin. Hruaitu nih a chakawm lo va, buaipuitu nih a peihawm hauh lo.

Anmahni avangin mi ṭha takin an tuarin an hmingchhiat phah mek a, nuihzat leh zuam, chhaih nawmnawh an tawh phah hial ṭhin a nih hi. Hetiang mite hi huho emaw pawl ang emaw-a ven leh khuahkhirh deuh dan neih a ṭha ngawt mai. Kohhran (Fellowship) hrang hrang kan awm a, chibing engemawzat kan awm bawk a, inthurual leh lungruala hetiang mite kan thunun emaw kan ven loh chuan hun lo awm zel tur atan hnapui an la tling ang a, kan tu leh faten an tawrh hun nghah kher a ṭha i ti lovang u. Kohhran hrang hrang leh community, pawl dang dangte pawh hian hetiang lama hnathawhna tur ‘Budget’ dah thiam ta ila, a timi kan ruai thei lo a nih pawhin ṭan lak dan tha hlawk zawn tlan a fuh viauin a rinawm.

VII. NGENNA TLANGZARH:

Delhi chauh ni lovin India ram khapui hrang hrang leh hmun chengker deuhvah pawh hnathawk leh zirlai kan insem darh ve ta hle mai a, a lawmawm viau rualin tam tak hi chu bumnaa hruaithlakte an ni a, zirlai khawlo ta mah zawkte pawh hriat tur an awm leh zauh ṭhin. Hna ṭha lo leh hrehawm thawk ta an awm a, a ṭhen erawh chu tal chhuak hlei thei lovin an awm bawk a, khawngaihthlak taka nung laklawh chhanchhuah ngai kan hriat ṭhin hi tihreh theih deuh dan a awm ka ring khawp mai. Hei hi chu Delhi chauh ni lovin a theih phei chuan khawpui danga kan Mizo hruaitute pawh phungbawmah sawm hial ila a sual hauh lovang. Zirna vang emaw hnathawh duh vang emawa Zoram chhuahsan tur hi an la awm dawn chauh va, chung mite leh an chhunge hriat theih ngei tura warning ni pah fawmin a hlauhawm theih dante, hriat chian hmasak a ṭhat thu leh fimkhur a ngaihzia, fate nun an chan mai theih dante Zoram lama puanzar a hlawk hlein ka ring.

Hna a vang tawh a, thiamna purchawk kan duh a, sumdawnna hlawk zawk kan dap mek lai hian kan hnam nun leh Kristianna tidaltu leh tihmelhemtu, buaipui ngai leh ringawt tur, rilru leh tum mumal tak nei ni chuang si lote in tirh thlak fona chi a nih lohzia hi a tam thei ang ber kan puanzar a ngai a ni. An kal a nih pawha Pathian mite leh mahni hnampuite belh thiam pawimawhzia hrilh hre hmasa fo tura thu leh hla neih tam a hlawk hle ang a. Nun zalenna hmuna nung thiam tura kaihruaitu nei lo, ngaihtuahawm tur chu kaltir lo ngam tura warning pek lawk a fuh ang. Chuti lo chuan keimahni bawk hian Kristian nun lehlinga nung Kristian ni vetho site vangin beisei ang kan ni pha lo fovang a, beisei loh buaina kan tawh phah sek mai ang. Ṭhaagtharte tan kawng ṭha i lo sial lawk ang u.

VIII. THLARAU LAMAH:

Mahni ram leh Kohhran, kan Society kan chhuahsan hnu hian ti let let tham kan awm phawt chuan Mizote hian inkhawm hona tur emaw pawl emaw hi kan din thuai zel a; hei hi thil ṭha tak a ni. Hnam nunah leh Thlarau lama intihchak leh intuai thar fo hi a ṭhain a hlawk em em a, rawngbawlna tur kawng pawh kan dap theiin kan bawlchho ve zel mai a ni. A awm ang angte hruaitu-ah kan han inruatin kan han indah nak nawk ṭhin a, tun hmaa hruaitu nihna la chelh ngai lote kan inchher pah a ni zel bawk a; mumal nghal mai mah suh sela a lo rei deuh chuan thlarau lam hlawkna kan neih belh nge nge ṭhin, kan hlawk teh vut loh pawn kan chau chhe tur tal a veng tlat nia. Hun lo kal zel turah midangte tana kawng lo hawntu nih hi a ropui khawp mai.

Sawma Pakhat pekna kan neih a, ṭawngṭaina hun leh hmun mumal tak neih hi a ṭha tak zet a, mi talent nei ṭhate talent tihpunna hmun leh naupang zawkte zirtir leh chherna atan kan hmang ṭhin. Kan inchei dan leh chevel, kan zai leh rimawi, tih dan zahawm leh ṭha, kan bul leh chhehvela mite entirna hun, hmun ṭha tak a lo ni thei ṭhin. An mit leh benga min thlir avangin kan Pathian biak dan leh kan thlarau nun hi kan uluk a ngai tak meuh a, Krista tana tarmawi duhawm tak kan ni tura inngaih tlat tur a ni. Kan thlarau nun tichak fo tur leh hmasawnna rahbi thar kan rah zel theih nan Bible chhiar hi kan thlahthlam hauh tur a ni lova, ṭawngṭai tam a pawimawh em em a ni. Heng thil pathum:- 1. ṬAWNGṬAI, 2. BIBLE CHHIAR LEH 3. KOHHRAN BELH te hi kan thlarau nun mai ni lo pawn lam thlenga kan Kristian nun phochhuaha a awm theihna tur atana a kipuite an ni tih i hre tlat ang u.

Awle, khing thupui pariat lek khi duhtawk rih mai ta ila, tiengtu thlarauvin a tihen tlak leh a tarmawi tlakin mihring tak pawha kan awm ve a ngai a ni tih theihnghilh lo ila, kan aia hnampui leh fing hmasate bula awm kan nih hi i inhre reng ang u. Hnam tin leh sakhaw tin biate zingah hian keini aia etiquette hria leh manner nei, mi hawihhawm leh bengvar, mi taima leh hlawhtling mi khawngaih thei leh ṭanpui ngaite ṭanpui peih, fel leh hausa, nun ṭha leh ngaihdamna ngah hi an tam zawk em em a. Keini hnam naupang leh inzir tir, thiamna nei tlem khawvel hmu zau ve tan chauh, mawl leh sual kalsan tum ve mekte hi chu min ngaisang teh lua lovang tih hi hriat tlat tur a ni a, kan lo theih ve zawkna chhete chapopui tur kan ni lo chauh pawh ni lovin inzir belha hmsawn tum sauh sauh tur kan ni.

Chutilochuan, keini aia sakhaw mi leh Pathian ngai pawimawhte mithmuhah hian kan Pathian hi a ropui thei lo mai ang. Galatia ziaka Thlarau nun kha Lalpan hnehna a channa ṭhin NUN a nih avangin kha nun kha Kristiante thlarau nun a ni ber a; chutih rualin, kan Pathian thlarauvina tihmawi chawp tur chauhva in ngai lovin kan theihtawpa kan in uluk a, kan intihmawi ve hi a ngai hliah hliah a ni. Biak Ina kan mawi tluk tho hian kan hnathawhnaah te, kan zirna hmunah te, hotel kan riahnaahte leh kan zinvah velnaahte hian mawi tum tlat ila; mihring mithmuh piah lamah Lalpan min hmu a ni tih hre reng chungin i nung zel ang u.



- JL. Liana


(Thalai Article Inziahsiak 2016 a lawmman pakhatna dawngtu a ni e.)

CHHÛM (SUANGTUAHNA LENG VEL)

Delhi-ah thlasik khua a vawt leh suk tawh a, kumin thlasik inṭan chho vela a lan dan kha chuan thlasik chhumzin nasat kum ni mai dawnin a lang. Chhum a zin tam kum hian khawvawt a zual ṭhin emw tih tur a nih laiin, kan zinga mi ṭhenkhat thil chik mite chuan chhum a zin vak hian khawvawt a ziaawm zawk tlat niin an lo sawi ve mek bawk. Engpawh ni se Delhi thlasikah hian chhum zin nasat kum leh a zin vak loh ṭum a awm a, thlasik zan khawvawt hnuaia chhum zing phui chuk karah hian lirthei chetsualna a tamin a hlauhawm thei hle. Thu uar vang pawh ni lovin, thlasik chhumzin nasat kum chuan zanreha lirtheia han tlanchhuah hian kan hmalam hlâm khat vel bak a hmuh theih loh tak tak a, motor light ẽngin awmzia a nei thui lo hle. Kawngpui inrina (gap)-a zebra colour, a dum leh var ringin muangchangin a kal theih hram hram ṭumte pawh a awm hial mai!

Kan hriat ṭheuh angin kumin thlasik inṭantira chhumzing hi chhum tak tak zing ni lovin, meikhu leh boruak bawlhhlawh (air pollution)-in a siam, hriselna atan pawha hlauhawm tak niin an sawi a. Mi mawl ber tan pawh inchhunga kan awm mai mai boruak a rawn zing deuh riai riai a, light engte pawh a dîm deuh ruih ang hiala a lan ṭhin atangte leh, zan lamah chuan a tuate mai pawh kan mit a thip deuh rum ṭhin aṭangte khan kan boruak hi a thianghlim lo tih chu a hriat theih mai awm e. November chawlhkar khatna vel phei kha chu kum 17 kalta chhunga boruak bawlhhlawh chhah ber ṭum ni hialin Centre for Science and Environment chuan a sawi!

Hetia han ngaih mai chuan vaiho puithuna atthlak an thlah theih loh, an Diwali-a halpuah an hal nasa lutukin boruak a tihbawlhhlawh ni ngeia a lan laiin, mithiamte chuan Diwali hma vel aṭanga he thil hi inmung ṭan tawh niin an sawi thung (an sakhaw kȗt pawimawh sawihnawm zawnga thu thantir an duh loh vang nge phei chu kan hre pha ve lo a). Pollution Control Board lamte lah chuan Delhi ṭhenawm state heng – UP, Haryana, Rajasthan leh Punjab lama loneitute lo hal khu leh Delhi khawpui chhunga Diesel hmang motor kum 10 aia upa tawh ho khuin a tihbawlhhlawh a ni tiin, an Diwali halpuah hal khu an puh duh ṭhak lo bawk.

Tin, kumin chu kumdang ang lo takin thotê chi, light eng lawm an puang chiam bawk a, thlasika thosi tam vak ṭhin ai kha heng thote hian an rawn awh ni berin a lang. An damrei lo hle a, zanlama an thlawk vut vut hi a tuk zingah chuan varanda leh khawilai chhuat kilkhatah emaw an lo thi khawm leh ruih zel a, bawlhhlawh ruhnaa ruh ṭawk tham an awm ṭhin a nih kha.

Chutia chhumzing vel chungchang han sawi takah chuan, ‘Romei’ tia keinin lunglenga kan lo khukpui ṭhin pawh hi meikhu zam leh boruak balin a siam lek a lo ni awm a, a hrisel lem lo niin a hria ten an sawi. Amaherawhchu, a hming mawina leh kan thinlunga a thawh dan, a huhang natna erawh chu a bo phah kher lo ang a, bo tur atan pawh tuma’n kan phal chuangin ka ring lo.

Chhum han tih mai hian kan mitthlaah chi hrang hrangin kan hmu nghal zut zutin a rinawm a. Vanzawla chhum var sur mai te, thlasik laia luipui ruam lama ṭiauchhum var hluk ṭhin te, fur laia chhum leivak zing chuai chuai ṭhin te, tlangsang lam bawmtu chhum, keinin zochhum kan tih mai ṭhin niawm tak te (Meghalaya te pawh hi ‘chhumzinna ram’ tih niin kan zir ṭhin a, tlangrama chhumzing ṭhin a ni bawk a, Himalaya tlangrama chhumzing chuai zawng zawngte nen hian ‘zochhum’ kan tih hi ni vek awm tak a ni.), a nih loh leh, khawdur chhum ruah pai duk ruih, ruahthimpui rawn thawk ṭhin te pawh a ni mahna. Tin, kan sawi tak romei kan tih ang chi te ngei pawh.

Chhum chu an lan dan leh an awmna azirin Mizote hian hming chi hrang hrang kan neihtir ve a. Ka’n hriat theih maite chu - Ṭiauchhum, Zochhum, Vanrangchhum, Romei, Chhumleivak tihte hi. Hei aia tam fe sawi thei kan tamin ka ring. Chhumte hian keimahni culture leh kan thlirna tlang aṭangin chi hrang hrangin kan nunah thu a sawi thei niin a lang a. Heng romei zam ang chi te hian lung an tilengin hla thu tam takah kan hmu chamchi a, chutih laiin a ṭhen chu hlauhawm lam, thil duhawm lo angin a lang bawk; engtir nan heng, ruahthimpui thawk tur chhum dum kuk mai rawn in pangawzial tup tup ṭhinte hi. Mihringte mai ni lovin ranvulhte pawhin tawmhulna an zawng chul a, ar tla laite pawhin an chhiar lam an pan vawn vawn hial ṭhin.

Tin, kan naupan lai chuan vansanga chhum darh nuaih chi a awm khan, “sakeiin note a nei,” emaw, “van beramte an nih khi” kan ti ṭhin ni ta khan ka hria a, a finfiahna tak phei chu kan nei lem hlei lova! Lemziak thiamin ram lem an ziah pawhin chhum an ziak tel fo te hian a timawi ṭhin hle mai.

Lehkhachaih (kite) chaih sang thei insawi bon deuhte ṭawngkam pawh, “chhum chunga chaih thei,” tih te ngat kha ania! Khawtêa awm ṭhin chuan kan hria ang a, naupan laiin zan thlaeng ruih hnuaiah kan pawnto a, thlaeng hliah tura vansanga chhum rawn kal nguah nguah ṭhin te kha a ngeiawm ṭhin ngawt mai. Tin, thlaengah kan thlahlim kan en vang vang hnuah van lam kan han hawi chhoa a, kan hlimthla ang kha chhum zingah kan hmuh ṭhinte pawh kha rilruah rawn lut mai mai. 

Han ngaihtuah chhoh zel takah chuan chhum hian kan nunah pawimahna tak a lo nei han ti hluai ila, tehkhin thuahte pawh kan lo hmang nasain, hla thu ṭial mawituah pawh kan lo hmang rim hle mai. Amaherawhchu, kan hlate hi han en han en ila, tehkhin thua chhum kan hmannaah te hian kan sawi sual loh chuan a tam zawk feah tawrhna leh lungngaihna lam atan kan hmang tlangpui niin a lang. Entir nan:-

“Aw ka thinlai zochhum ang, a zing riai rairah ka ṭah nan maw”, han tih te, kan khawhar hla lar berte zinga mi-ah, “ka zai nange lungngaihna chhum hnuaiah pawh”, tia lungleng taka kan sak dap dap ṭhinah te, tin, Kristian Hla Bu-a kan Mizo irawm chhuak hla lar kan sak chul theih loh, ‘Ka chenna ram thlaler a ni’ tih hlaa, “buaina chhum kara ni eng mawi tak chuan, ka thinlung thim chu a chhun eng”, han tihahte hian ‘chhum’ chu lungngaih manganna leh rilru buai nuaih tehkhin nan kan hmang hlawm a, hla dang tam takah pawh kan hmu thei awm e.

Chutih rual vek chuan kan thlarau lam hla lar tak pakhatah vethung chuan, “Mei leh chhumte a inlara, Lalpa a hnai tih hriat nan”, tiin Israel fate Aigupta sal ata hruaichhuaka ramtiam Kanan an panna kawnga chhum dingin a hruai ṭhinzia leh Pathian ropuina chu chhum hmanga a lo inlar ṭhin thu hmangin hlaah tui takin kan sa ṭhin bawk.

Tin, lehlamah chuan, Mizo nunhlui thawnthua kan hmuh danin hmanlai kan pi leh pute Kristian an nih hma kha chuan ramhuai leh phung tih angreng te an hlau thei em em a, an inthawi hial ṭhin (Pathian biak anga bia ni lovin, an hlauhtlawn a, Pathian anga an biak chu ‘Khuanu’ a ni thung, tun thlengin hla thu ṭawngkamah chuan Pathian hi Khuanu tih a la nih fo hi!). Chu’ng avang chuan lungpui leh thingkung lian deuh te, li thuk leh tlang sang, khamrang nasa deuhte hian chenchilhtu huai nei vekin an ring a, tlang lian leh lar deuha an huaiho lalte hming pawh an sawi thei thlap nghe nghe. Chun’ng zingah chuan Mizorama tlang sang ber Phawngpui tlang (Blue Mountain) pawh a bang bik lova, he phawngpui tlang chenchilhtu huaiho chuan lal pahnih unau nia an sawi nghe nghe an nei a, an hming chu ‘Tialchhumpa’ leh ‘Darkualpa’ tih a ni awm e. Ka’n sawi lan duh zawka chu Phawngpui tlang ramhuai lalpa hminga ‘chhum’ tih a’n tel tlata hi a ni.

Mihring hming ngeiah te pawh ‘chhum’ tih tel hi kan awm nual bawk a, a bikin tun hma lam khan a tam zual awm e. Kan naupan lai khan school velah kan rual u deuh ten hming maksak deuha inkoh fiam nan ‘chhumpian’ tih an hmang thin bawk a, engnge an hman chhan tak zuk hre ve chiah lo mah ila chhum chungchang han ngaihtuah kual takah chuan rilruah a rawn lut ve mai mai.

Geography zir mite chuan kan hria ang a, chhum hi a awmna san dan a zirin hming hran hran an lo puttir a. Kan awmna lei tuamtu boruak inthuah chhawng heng- troposphere, stratosphere leh mesosphere-ah te hian an awmna san dan ang zelin keinina chhum kan tih mai hi mithiam leh zirmite chuan hming hrang hrang an lo pe thliah a ni. Lei tuamtu boruak thuah chung ber, lei aṭanga km 12 chunglama awm chi chhum hi Cirrus, Cirrostratus, Cirrocumulus te an ti a, keinin ‘vanrang chhum’ kan tih ṭhinte hi a nih hmel. Boruak laihawl, lei aṭanga km 6-a sang vela awm chi hi Altostratus, Altocumulus leh Nimbostratus te an ti leh a. Tin, boruak hniam ber, lei leh chunglam km 2 inkar vela awm chi – Cumulus, Stratus leh Cumulonimbus tih te Stratocumulus tih ang rengte an ni nawk hlawm awm e. Henga cumulus leh Stratus tih ang reng te hi keinin chhum leivak leh ṭiauchhum kan tih ang chi te hi a nih hmel hle bawk.

Heng chhumte hi hmun ṭhenkhatah boruak bawlhhlawh leh meikhuin a siam kan tih laiin, a tam tak hi chu mihring leh he lei tana ṭangkai taka siam an nih hmel a, hna pawimawh tak an thawk bawk. He leia ruah rawn surtir turin chhum tho chu a ṭangkai si a ni. Chhumin tuipuia mi van lamah tui a hip chhoa, chu chu kan awmna lamah te rawn kalpuiin a rawn surtir leh ta ṭhin a. Bible-ah ngei pawh chhum chu tui funkhawmna tiin kan hmu (Joba 26:8).

Chhum ruahpai han sawi kai takah chuan, hmanlai aṭanga titi khawchanga kan sawi ṭhin pakhat rilruah a rawn lang zawk mai! Chin Hills lama Buannel ram, ramngaw mawi leh lunglen thlak em em hmun leh Thantlang pangper vela kumtluana ruahsur deuh reng leh chhum zing chuai chuai ṭhinte khi, “Lasi nula ten ruah an au thla”, emaw, “ramngaw a tam avangin ruah a sur duh bik”, emaw te kan ti ṭhin a. A geography danah chuan, khilaia tlangsang lutuk Thantlang chhip khi Bay of Bengal aṭanga chhum ruah pai rawn kalin a zuankhum zawh loh leh, chumi Thantlanga va insawh rawn let lehin henglai chhehvela ruah rawn surtir ta ṭhin zawk a lo nih hmel a. Chumi avanga ramngaw dur tak awm phah ta zawk a nih ngei hmel.

Chutiang zelin, tunhma zawnga khawvela ruahtui tlak tamna ber an tih ṭhin, Meghalaya rama Cherapunjee leh Khasi tlangram vela ruahtui tlak tam chhan te hi Bengal tuipui aṭanga chhum ruah pai rawn kal, an tlangsangin a lo dan avanga helai chhehvela ruah sur tam phah ta a ni a. Tin, Himalaya tlangsang zuankhum zo lo rawn let lehin a tlangpang India ram lam side-a ruah a surtir laiin, a pang lehlam, China lam side erawh chu tlangram thlai ṭo ṭhat theih lohna hmun ro rip repah a chantir bawk. Chutiang khawp chuan khawvel sik leh sa leh ruahtui tlak danah pawh chhum chu a lo ṭangkai hle mai.

Chhum chu thil sakhat lo, boruak mai mai emaw kan tih laiin vansangah thlawhnain a sut emaw, chhum kara a thlawh emawte hian a nghing dur durin a sawi hluk hluk ṭhin thung a. Chhum karah chuan ṭek tla te, kawlphe zawr zawrte pawh a awm ṭhin bawk. Joba 37:11-12 kan en chuan khawvel thiamnaa hrilhfiah ai pawha chiang zawk mahin a hriatfiah theih kuar thung awm e.

Greek ṭawng chuan chhum hi nephelee an ti a ni awm a, kan Bible-ah hian chhum tih hi vawi 107 vel lai a lang nghe nghe awm e, thil pawimawh ve tak a ni tih a chiang viauin a lang. Krista lo kal leh hun turah pawh ‘Chhum’ hian pawimawhna a neih nghe nghe kha. 

Chu chhum chu Israel fate Aigupta ram aṭanga Kanan ram an panna kawngah thlalera an awm laiin Mosia hnenah Pathianin biakbuk a siamtirah khan Lalpa ropuina chu chhum zing mup mup angin a rawn lang ṭhin a (Exodus 40:34). Tin, lal Solomona’n Tempul a peih fela thuthlung bawm a lak luh khan Lalpa ropuina chu chhumin a rawn khah tak mup mup thu kan hmu bawk (2 Chronicles 5:13-14).

Chumai chu ni lovin, Matthaia 17:5A ah “chhum var tak aṭangin, ‘Hei hi ka Fapa duh tak ka lawm em ema chu a ni’, ama thu ngai rawh u”, tih te kan hmu a. Tin, mihring Fapa chu thiltihtheihna leh ropuina nasa tak nen chhum zingah a la rawn kal tur thu kan hmu bawk (Matthaia 26:64, Luka 21:27). I Thesolonika 4:17 leh Thupuan bu lamah te leh hmun dang dangah vawi duai lo chhum zingah lak chhohin kan awm tur thu te pawh kan hmu bawk.

Engpawh ni se, Joba 38:34-37 ah te kan hmuh angin, heng chhum te ngei pawh hi kan Pathian ropuizia leh themthiamzia te, keinina a thilsiam ropui kan hriatthiam phak lohzia tihlanna vek a lo ni e.



- Nanaua Chawngthu

THALAI DAY: 2016 HLIMAWM TAK A HMAN A NI

Thalai ten kumtin a kan hman thin kan Day, 13th November chu Indoor leh Outdoor items hmanga intihsiakna neiin hman zawh a ni ta.

Thalai Day vawi 7-na hi a hlawhtlin theih nan a chhumlo chat lova min hruaitu Pathian chungah lawmthu awm sela, tin, min sponsor tu Pu Basila te chhungkua, Tv. Lalremruata (Australia) te unau leh Pi Nancy-i te chhungkaw chungah lawmthu kan sawi mawlh mawlh bawk a, ngalfim a damin Pathianin malsawmna tam takin vur mawlh che u rawh se.

Ni 13/11/2016 Pathianni Zan khan Indoor Items hmanga group pahnih Mikaela leh Gabriela group ten items pakua hmanga intihsiakna neiin mi 55 (a pui a pang) lai mai in zan hlimawm tak kan hmang a ni. Women Dept. leh Kohhranpui EC te judge tur a kan sawm ten tha taka min tawiawm avangin lawmthu kan sawi a, member inkhawm leh min rawn chhimtu te zawng zawng chungah lawmthu kan sawi bawk e.

Ni 14/11/2016 Thawhtanni khan Outdoor hmanga inelna neih chhunzawm leh niin items 13 hmangin group ten intihsiakna an nei a, mi 96 lai mai thawk chhuakin hruaitute beisei ai let a tam kan thawk chhuak thei a, a hlawhtling thawkhat hle tih a chiang khawp mai. Officials tur a kan ruat ten an hna tlin taka min thawh sak avangin an chungah lawmthu kan sawi a, mahni sum pai seng a hmun hla tak atanga min rawn tawiawmtute chungah pawh lawmthu kan sawi mawlh mawlh e.

Thlalak...
























NUNNA TUIKHUR : NOVEMBER 2016 : EDITORIAL

Kum 2016 Sahmulphah thla kan lo thleng a, thlasik boruak pawh a intan leh ta. Kum tina kan kum tawp lam program pawh kan han hmang chho tan leh ta mawlh mawlh a, Thalai Day te Lalpa hruaina zarah kan han tlingtla fel leh ta a, Krismas Carol leh kan nghahhlelh Krismas leh kumthar program ten min lo hmuak mek bawk. Kumin chu kum dang zawng aiin thil thar leh boruak dangdaiin min deng nasa hlein a lang a. Delhi thlasik intan chhoin chhumzing nasa tak mai a rawn thlen a, an han chhui chian chuan chhum zing pangai ni lovin meikhu leh boruak bawlhhlawh leh chhum inpawlh, mihring hriselna atana hlauhawm thei a lo ni tlat mai. Chumi hrin chhuah chu hritlang leh awmna dam hleithei lo vei sup sup a lo ni a. Chuvangin kan boruak tawn a hetih tak nuaiah chuan mi maltin te kan hriselna kan ngaihpawimawh apawimawh hle.

Krismas boruakin min hmuak bawk si a, eng emaw tih tur neuh neuh a rawn awm chho zel dawn bawk nen kan rilruin Bethlehem lam a hawi thei lovin damna runah awmin, ‘U Ama i lo fak ang’ kan ti thei lo palh ang tih a hlauhawm hle. Chutih rualin keini Kristian ten kan hunpui ber kan hman turah hian thalaite kan pawimawh leh hle dawn. Hmun thenkhatah chuan interek hrangin kan thalaipuite zu hmun sa hmunah hlimhlawpna umin an phi chung thin a, keini erawh zawng chutiang chu hnuchhawnin lungrual takin Krismas kan lawm chhan min chhandamtu chu hmanah sirah hnawlin a piancham lawmpui lova, a boruak vuakvet mai maia lo tal kual thin ni tawh mai ila, kumin na na na chu kan thinlung leh ngaihtuahna luah khattu ber chu Krista lo ni se, kan engkim hi a tan i hlan ang u.

Masi hmang turin kan unau tam tak ten mahni khaw lamah min haw san leh ṭan a, taksa leh vun pawh in u ama a hnai tawh tih a rawn nemnghet chho zel a, kan thawmhnaw lum te kan phawrh chhuak ṭan ta. Amaherawhchu kan Delhi boruak leh nitin khawsak phung erawh chuan min la pawmpui ve der si lo. Masi hla ai chuan ATM a pawisa awmna kan la ngaihtuah zawk a, Masi thawmhnaw ai chuan cheng 500/1000 thi kan la buaipui mah zawk. Kum a tam tial tial a, masi boruak hap pawh a ho chho tial tial tih chu kan pawm ṭheuh. Kumin chu tlangval bawkin kum kan hmang ral leh dawn a nih hmel laiin kan Fellowship Chairman erawh a tlangval kum tawpna tur a ni thung ta der mai. Nun hi hriat loh karin a liama kan kum pawh alo liam ve zung zung mai. A eng a pawh chu nise chiang ta ber chu mihring hi engtikniah emaw chuan kan la liam ve dawn a, kan liam na tur erawh a in ang lo fur ang tih pawh kan chiang si a......