Kan ram dung leh vang han thlir hian nupa tuak tam tak chuan “Innei” tih awmzia pawh hre lovin, hmel induh tawnna vang ringawtin, an in mu ar lak chawt thin a nih tak ber hi. Mahse chu hmel induhtawnna chuan rei a daih leh si lo. Hei vang hian alawm inthen te an tam em em ni. “Mi duh loh hnu kha duh te’n kan pawma, kan duh loh hnu pawh duh te’n an pawm thin” tih hla te sak a lo ngai ta hial mai a. A tam zawk phei chuan inneih an awlsam ang bawkin inthen an awlsam leh nghal. Dan anga inneih pawn awmzia a nei tawh lo. Biak ina lehkha tar, Pastor kutsuih, Pathian leh mihring hmaa mahni hming chhal meuhva innei te pawh an inthen leh tho mai. Aw! A va’n buaithlak thin tak em kan khawvel hi chu. Tak a, ‘Kawppui nei tawh ni awm takin hetiang thu te hi a rawn ziak ve a’ min lo ti anih pawhin ka dem lo che u. Mahse nupa tuak thar (ka thian) te tan liau liau ka rawn ziak a ni. A! Eng pawh ni se, Sap hovin “Innei” tih tawngkam an lo then hran dan atang hian inneih awmzia i han zir ho phawt mai teh ang u.
M = Meets (Intanpuitawn)
A = Agree (Inlungrual)
R = Respect (Inzahtawn)
R = Respond (Induhtawn)
Y = Yoke (Ritphurh inchhawk)
Hetiang hian Sap ho chuan an lo then hrang thliah mai a ni. Khaile, ngundeuh zawka kan luhchilh dawn avangin i ngaihtuahna zawng zawng kha sawm khawm la, i thut hmun te kha han rem tha vel teh le. Nak ruh bo hmu tawh leh la hmulo tan a pawimawh dan a in ang vek a nia.
1. Intanpuitawn (Meets) : Pathianin Adama hnena a nupui tur Evi a pek khan ama kawppui awm tak, amah tanpuitu tur ape a nih kha. Chuvangin nupa reng reng chu an thiltih engkimah an intanpui tawn tur a ni. Nupa an intanpui tawn loh phawt chuan nupa inpumkhatna a kehchhia a, inthenna a thleng thuai thin. Nupa inpumkhatna tha ve thung erawh chu thiltih engkimah an intanpuitawna an hlim em em thin a ni. Pa ber lal hlurna chhungkua a nuam ngai lova, mipa hna leh hmeichhe hna then hran thluahna chhungkua a nuam ngai hek lo. Intanpuitawn nupa ni tur chuan pa berin hmeichhe hna anga kan ngaihte pawh thawh a hreh tur a ni lova, nu ber pawhin hnathawh hreh a nei hek tur a ni lo. Pa ber thuk bula a thut reng chung pawha nu ber hna thawk lai, “Nu-i, i chawtui a so”.... han tih chu inhmeh lo tak a ni. Chawtui a so chuan pa ber pawhin a lo thlak ve mai tur a ni. Nu ber hnaah a dah bik tur a ni lo. Tunlai pa ho hian thaibawih nih an hlauh luat avangin hmeichhe hna anga lang te hi thawh an hrehin an thawk duh lo fo thin. Hei hi a tha lo hle a ni. A thu hrimin tunlai ah thaibawih an awm tawh lo, chhungkaw tangrual an ni zawk. Chuvangin thaibawih nih hlau miah lovin i nupui hnathawh kha han pui chhin teh, a lawm tur zia mai chu! In chhungkhurah nu ber an hlim chuan sawi ngai lovin mi dang chu kan hlim nghal vek a ni lawm ni? Nia, chuvang tak chuan a lawm nupa intanpuitawn a pawimawh na chu. Chutih rualin, pa berin thawhhreh pawh nei lovin nu ber hna pawh engkimah apuih thin hian chhiahhlawh ang mai a chhawr tum zui tlat leh a tih ve mai tur awmah pawh pa ber tih a tana khek tlat, thianrual leh inleng neih lai pawha pa ber hnehsawh nih tum ni awm taka tih tur kawhhmuh zut zut duh, nupui a tak an awm ve bawk. Nu zawk sum hai lut thei chhungkhuaah pa ber hmusitna leh pa ber thu engahmah ngaih duh lohna a thleng fo va, nu ber inchhungah an lal duh hle. Nu ber lalna chhungkuaah chhungkhat lainate leh thianrual, unaute an tlatlum thei ngai lo va, chhungkua nuam tak a ni ngai hek lo. Chhungkaw hlim thei tak din i duh chuan, tun atang khan in nupain thiam bik, thawk rim bik in tih bikna rilru nei lovin in hnathawhna apiangah intanpui tawn zel tawh ang che u.
2. Inlungrual (Agree): A! Hei pawh hi a pawimawh hle mai. Inlungrual lohna chhungkua chu hrehawm tak a ni. Chuvangin in ngaihzawn lai atangin ka nupui/pasal tur nen hian kan inlungrual thei tak tak ang em tia in chik ngun a ngai hle. Inneih hnuah chuan thil apawi zo hman thin. I lungrualpui theih loh tur chu i thlah ngam bawk tur a ni. Dr. Kenneth Chaffin-a pawhin, “Chhungkaw din fuh loh tluka thiah leh harsa a awm lo,” a lo ti hial reng a ni. An mak mai mai khawpa, nupa han nih tawh chuan, rawng duh zawng in an lohna atang ringawt te pawn innghirnghona zu chhuak thei a maw le! Chuvangin kawr i lei dawn pawhin i nupui/pasal kha hei hi mawi i tih zawng a ni em? han ti la. Lungrual taka in nupaa in lei chu a than inang theuh theuhah pawh hak a nuam zaih bik mai ang. An tia lawm, pa ho phei chu mut dawn hian nu berin, pa ber lukham beng thak thak pahin, “I pa mutna tur hi a nuam lo palh ang e han ti sela, pa ho chu kan hnar nghal bawrh bawrh mai,” an ti. Hmeichhia in a nunna a pasal hnena a in pumpeka, a hnuaia zahtaka a intukluh a, a duhzawng a tih hian a pasal tan a duhawm zual a ni. Chhungkaw awh awm, chhungkaw hlim thei kan tih te hi, nupa inlungrualna atanga lo chhuak an ni. Engemaw puipun nikhuaah pawh, i thawmhnaw hak tur pawh kha ‘nu- i/pa-a ka in hmeh em?’ han ti la, i nupui/pasal duhzawng i hak ngat chuan miin a aia tha leh mawi pawh rawn ha mahse, in pa/in nu mitah chuan midang zawng zawng aiin i mawi ber tho vang.
3. Inzahtawn (Respect): Mi tam tak chuan inneih ni atangin inzahtawnna hi a tul tawh lo emaw an ti a, anti sual chiang hle a ni. Nupa nunah inzahtawnna a awm loh chuan nupa nun a nuam ngai lo. Nupa chuan an inngaihzawn lai ai mah khan an inzahtawn thiam zawk tur a ni. Inzahtawn thiam tak te nun chu awhawm tak a ni. Tin, nupa pumkhat an nih tawh tlat avangin an zahawmna pawh an inhumhim sak thiam bawk tur a ni. Nupa thenkhatte chu an inneih ni atang an inzahtawnna a bo va, mi kara inhauh te pawh an ching hial thin. Hei hian chhungkua a ti khawlo hma hle. Mi kara inhauh ai chuan chetsual chang pawha in fak leh inhnem tal tal chin hi a tha hle. Leo R. Kinsell chuan, “Nu fel leh tha, hlim thei leh thil kal phungte thlir thiam mi chuan a pasal tlinlohna leh fellohnate pawm dan tawk a thiam a, a hlimawm zawnga thil lak a thiamin, thinrimna tur tam tak a pumpelh phah thei a ni,“ a lo tih hial reng kha. Hei, keini Mizo ho hi kan mak mai mai khawp a, mahni nupui/pasal te an hminga koh kan zak tlat mai pek a, “Hei = (Hey)” te kan inti kual vel mai mai thin a nih hi! Hei hi inzahlohzia lantirna a ni. Hming hian in ko nalh nalh mai ila a lawmawm dan pawh a thuah hnih bik asin. Hnampui ho phei chuan hming pawhin an inko phal ngai lova, “My Dear/Darling/Honey “ te an lo in ti hial thin asin. Nupa chu sawi loh kan hmelhriat satliah ringawt te pawn kan hminga min han koh nalh chuan kan nel nghal ringawt thin a nih hi maw. Nupa in karah phei chuan engtin tak thawk nasa ang maw.
4. Induhtawn (Respond): Kan pi leh pu te hun lai kha chuan induh vak mang lote pawh an lo inneih tir thin a. Mahse keini hunah ve thung erawh hi chuan duh leh duh a ni tlangpui ta. Innei kan tih hian mipa leh hmeichhia chu thlarau, rilru, taksaah an innei (pumkhat) tawn tih hria ila. Nulat, tlangval lai a induh deuh anga langte pawh hi an han inneih meuh chuan, a zawng zawngin an innei thin lova, a tawpah chuan nu in, a ekna ngaia a ek a lo tul leh ta thin a ni. Chuvang tak chuan alawm induhtawnna hi a pawimawh ni. Tlangvalin nula a hmangaih lutuk avanga a neih hian nulain a duh ve si loh chuan engtikah mah an hlim thei ngai dawn lo a ni. Mipa in a rilru ngaihtuahna zawng zawng leh taksa, a nupui hnenah a hlan vek ang a, chutiangin hmeichhia pawhin a hlan vek tur a ni. Keini, Mizo te chu kan hnam naupan zia a lanna chu kan nupui/pasal te kan hmangaih hle pawhin, kan hmangaih zia kan lantir ngam tlat thin lo hi a ni. I nupui/pasal kha i hmangaih zia a takin han lantir la chuan a ni chauh ni lovin nangmah pawh kha i hlim viau ang. A zawng zawnga induhtawnnaah hian nupa nun chu a nuamin a hlimawm thin.
5. Ritphurh in chhawk (Yoke): Nupa chu a nuamah pawh, a hrehawmah pawh an in tuarpuiin an hlim dun tur a ni. Chu chu inneihin a tum bulpui ber pawh a ni. Pa ber khumlaizawlah chhungkaw thila rilru hah avanga muhil thei lova a hui piap piap laia, a bulah nu ber a lo hnar thlawrh thlawrh chuan chum tawk a chakawm mai dawn a ni. Chuvangin nupa chuan an rilru hahna zawng zawng an in hrilh tawn ang a, an in tuarpui tur a ni. Pakhat zawk rilru a hah chuan pakhat zawkin a hnem thiam a ngai. Phurrit in chhawk tawn thiam lo nupa nunah chuan in hauhna a tam duh hle a ni. Ritphur zawng zawngah, rilru a ritphur hi mihringin kan chhiatpui berin kan chauh pui ber leh nghal. Chuvangin nupa hlim thei tak nih induh chuan tun atang khan inrilru hahna te inhrilhtawnin, inhnem thin ang che u. Pasaltha nih i duh em? Ram chhuaka sa kap kher lo pawhin tunah chuan pasaltha nih dan kawng a awm tawh a nia. Chu chu in nu thu kha awihin zawm zel la, pasal tha i ni mai dawn a lawm. Nangteh, nupui tha nih i duh em? I duh chuan in pa thu kha awih la, zawm la, zah bawk la, chu aia nupui tha leh pasal tha nih dan kawng awlsam chu a awm tawh lo.
A hmawr bawk nan: Nupui/pasal i zawng dawn anih chuan i mitin zawng lo la, i bengin zawng zawk rawh. Tin, inneih zunbun kual chhungah hian hlimna chauh ni lovin, harsat manganna leh lungngaih tahnate a leng/a lo awm tel a ni tih kan hriat reng apawimawh hle. Nunnawmna leh hlimna chauh thlir a, umtute an innei rei ngai lova, inthen lah an hman reng a, an chhungkua an hlim tlang thei tak tak ngai lo bawk. Hlimna, nunnawmna chauh thlir lova, inneihnaa an thu tiam anga a hrehawmah pawh, a nuamah pawh ka tuar chhuak tur a ni tih rilru pu tlattute chu an inthen ngai meuh lova, an chhungkua pawh an hlim tlang bawk thin. Kan Editor ka tihchhan pawh ni lovin, nupui kan neih dawn chuan Korean ho anga nau puak dan lo zir lawk te hi atangkai thei viau ang, nau lian chi pawh ni mahsela. Nangni, nakruh bo la hmu lo te, zawnglai leh mi zawnlai te u, ‘Hei ha, hui ha’ tih tawng lo turin fimkhur hle ang che u.
- Alex Z.L Chhunga Hualngo